Ang Matinding Kapalpakan ni Andres Bonifacio - Bakit ang Pinaglabanan ay Pinagtalunan?

Andres Bonifacio

Para sa mga nanood ng Bonifacio: Unang Pangulo ni Robin Padilla, malamang nakita niyo eksena sa labanan sa San Juan kung saan nanalo ang puersa ni Andres Bonifacio laban sa mga Kastila. Paano kung sabihin ko sa inyo na embellished at puro kabalbalan lang pala ang pelicula na yun? Ang totoong nangyari sa San Juan noong Agosto 30 1896 ay hindi nauwi sa tagumpay, kung hindi sa isang pagkakalampaso. Isang super diyahe na pagkakalat ng mga pangkat ni Andres Bonifacio na nagresulta sa pagkakabuwag ng Katipunan sa Manila at pagkakatuldok sa tinatawag na Manila Uprising. Handa na ba mga tissue niyo?

Preludio Sa Isang Malaking Kapalpakan Ng Supremo

Dahil ang Katipunan ay malapit nangatunton, napilitan ng iba't-ibang sangunian ng Katipunan na lumantad na at simulan ang Revolucion sa pamamagitan ng sabay-sabay na pag atake sa Intramuros. Noong una ay tinutulan ito ng iba't-ibang sangunian ng Katipunan upang iconsulta muna kay Dr Jose Rizal. Alam naman natin ang nangyari, tinutulan din ni Rizal dahil sa kakulangan ng armas. Si Antonio Luna ay nilapitan din na tumanggi din na may kasama pang pang-aasar. Ano daw ba ang gagamitin natin laban sa mga Kastila? Mga ipin natin? Marami silang mga ilustrado at mayayaman na nilapitan upang makahingi ng suporta pero lahat ay pinagsarahan lang sila ng pinto. Sa sobrang asar ni Bonifacio at Emilio Jacinto ay nagplano sila na ipasubo ang mga ito. Bagay na tatalakayin ko sa susunod na articulo. Pero noong Agosto 24 1896 sa isang pagpupulong-pulong sa may Balintawak, nagpasya na simulan ang uprising sa Agosto 30 1896. May mga hudyat na ibibigay para malaman nila na oras na ng pag-atake. Ito ay ang mga sumusunod:

• Pagpatay ng ilaw sa Luneta para sa mga Katipunero sa lalawigan ng Cavite dahil ang mga ilaw sa Luneta ay matatanaw kung ikaw ay nasa mataas o elevated position na malapit sa baybayin ng Cavite.

• Ang pagputok ng cañon para sa mga nasa surrounding areas ng Manila dahil sila lang naman ang makakadinig ng pagsabog ng cañon. 

• Pagpapalipad ng lobo para sa mga taga Nueva Ecija at Bulacan na mag iintay sa Polo (Valenzuela).

Dapat natin i-assume na ang pagpapalipad ng lobo ay magsisilbing unang hudyat para kumilos ang mga taohan ni General Vicente Fernandez, na nag volunteer na magdadala ng hukbo mula Laguna para kunin ang Manila Electrico na nagbibigay ng koryente para sa mga ilaw sa Luneta. Sino pa ba ang magpapalipad ng lobo? Walang iba kung hindi ang Supremo.

Nag-assign ng apat na mga heneral ang Supremo sa Manila. Ito ay ang mga sumusunod:

• Vicente Fernandez - Nag-voluntario na magpapadala ng 1000 mga taohan para atakihin ang Manila Electrico at patayin ang mga ilaw sa Luneta. Hindi siya nakarating sa Manila noong Agosto 29 1896.

• Aguedo Del Rosario - Hindi nakarating sa Manila.

• Gregorio Coronel - Hindi rin nakarating sa Manila.

• Ramon Bernardo - Naghintay sa Sta Mesa at nakasagupa ang mga taohan ni Heneral Echaluche na pinadala para tulungan ang mga tropa na nasa Polvorin na inatake ng 800 na Katipunero sa pamumuno ni Andres Bonifacio at Emilio Jacinto.

Agosto 29 1896 dakong alas 3 ng hapon ay nakatanggap ng liham mula sa Supremo si Pio Del Pilar. Nakasaad sa liham na ipunin niya ang kanyang mga tauhan bandang alas 8 ng gabi at ipagtipon-tipon sa may Libingan Ng Mga Ingles sa Makati. Dito ay kanilang hihintayin ang mga Katipunero na magmumula sa Tapusi, Montalban, San Mateo at Morong. Pagdating ng mga puersa na ito ay sabay-sabay silang magtutungo sa San Juan del Monte. Nag-antay sila hanggang alas 3 y media ng umaga at walang dumating na anino. Basahin mo pa mamaya at makikita niyo kung ano nangyari sa mga taga Katipunero na inaantay nila Pio del Pilar. Magugulat kayo.

Depiction ng San Juan

Samantala, hindi nakarating si Heneral Vicente Fernandez at kanyang mga taohan na magpapatay dapat ng ilaw sa Luneta. Maaring hindi niya nahikayat ang kanyang mga kababarrio upang sumama sa pagaaklas dahil sa kakulangan ng armas at walang matinong plano. Hindi natin masisisi, noong una pa lang ay marami nang tumutol sa maagang paguumpisa ng revolucion. Hindi ka talaga makakakuha ng simpatiya at suporta kung hindi mo makukumbinsi ang sino man na may kakayahan kang ipanalo ang  revolucion. Kaya kahit pa magpalipad ng lobo ang Supremo ay walang mga hukbo na kikilos para atakihin ang Manila Electrico at mapatay ang ilaw sa Luneta at Intramuros, bagay na iniintay ng mga nasa lalawigan ng Cavite.

Si Pio del Pilar naman ay parang gago na pinulutan ng mga lamok sa paghihintay kasama mga tropa niya sa may Libingan ng mga Ingles. May hawak pa silang mga sulo at nagmukhang mga mokong. Naglakbay siya patungong San Juan del Monte para makakuha ng balita mula kay Andres Bonifacio pero lalo siyang nalito ng bandang alas 10 ng gabi nakarating siya kung saan nakatambay ang Supremo at mga kasamahan nito sa may San Juan at inutusan siya ng Supremo na bumalik sa Culi-Culi at intayin ang mga tropa ni Heneral Vicente Fernandez. "Hanapin mo ang mga tropa ni Fernandez at magsanib puersa kayo para sabay-sabay niyong atakihin ang Manila Electrico. Doon ay putulin niyo ang koryente para mataranta ang mga taga-Intramuros at mapatay ang ilaw sa Luneta. Muwahahahaha!", utos ng Supremo. Kasama din ng Supremo ang mga taohan na galing San Mateo, Morong at Montalban! Kasama na pala niya mga taohan doon na kanina pa nila iniintay sa may Libingan Ng Mga Ingles, bakit hindi man lang siya nagpadala ng tao na magsasabi or magbibigay ng mensahe para alam nila? Madali lang naman magpadala ng taohan para naman nakakilos na sila at malaman nila kung may nagbago sa mga plano. Hindi naman kagaya ngayon na isang text lang ok na. Noon, pag sinabing maghintay ka sa ilalim ng puno ng kawayan eh maghihintay ka talaga. Kapag hindi nakita ni anino mo, assume na lang na namatay ka na kaya siguraduhin mo na may burol para sa iyo. Ganyan sa sinaunang panahon noong wala pa ang teknolohiya na alam natin ngayon.

"Gagong Supremo, kanina pa kami nagmumukhang gago eh kasama na pala niya mga inaantay namin!"

Lumalabas talaga ang kahinaan ng Supremo sa pag organize ng malaking event. Mahusay lang siya mag organize ng isang samahan kagaya ng Katipunan at mangolekta ng contribucion pero ang tactica sa pakikipag gera ay ibang usapan na. Kung may mababago sa plano mo, dapat ipagbigay alam mo kaagad sa mga taohan mo na umaasa sa iyo.

Pagdating Ng Mga Kasamahan Galing Santolan, Naghappy-Happy Muna

Nakailang enquentro ang Supremo at kanyang mga kasama sa Mandaluyong sa kanilang paglalakad papuntang San Juan. Plano nila ay mag hook sa San Juan at atakihin ang Intramuros mula sa Silangan. Ang mga taohan naman nila Pio del Pilar, Heneral Vicente Fernandez at mga taga Morong, Laguna, San Mateo (na hindi alam ni Pio del Pilar ay kasama na pala ng Supremo papuntang San Juan) ay susugod sa centro at ang mga taga Cavite ay sa kanlurang bahagi ng Intramuros poposition.

Sa mga enquentro ng Supremo na tumagal din ng ilang oras ay nakakuha sila ng ilang mga riple (rifles mga pare ko). Maliit na detachment lamang na may 2 o apat na guardia ang nakasagupa nila pero talagang piniga sila dito dahil sa kakulangan nila sa armas. Kaya bukod sa mga enquentro, maglalakbay pa sila on foot. Kung sa mapa ngayon kung titingnan ay malapit lang at nararating natin gamit ang pampublikong sasakyan, noong panahon ay iikotin pa nila. Ang dating short cut ay magiging long cut pa para lang maiwasan ang ibang mga detachments. Kailangan maiwasan nila ang detection. Hindi ako magugulat kung magbaligtad pa sila ng kasuotan para hindi "mamatanda". Only legends will know. Nang makarating sila ng San Juan ay nagpahinga sila dala ng matinding pagod at gutom.

Hindi nagtagal, bandang alas onse ng gabi ng 29 Agosto 1896, ay dumating ang mga kasamahan nila na galing sa Santolan. Binubuo ng mga 300 katao at may dalang 17 riple at pistol. Para sa mga Katipunero na namumulube sa mga kagamitang pang-digmaan, ang pagkakataong ito ay kanilang ipinagdiwang. Nagkaroon ng salo-salo at usap-usapan. At pag sinabi nating salo-salo at usap-usapan, ibig kong sabihin ay inuman at lasingan. Ano pa ba ang gagawin ng mga Tunay na Lalake bago sumabak sa patayan? Ikaw ba aakyat ka ng ligaw ng hindi umiinom ng konting alak para magbigay sa iyo ng lakas loob? Tingnan mo nga si Chiz Escudero sinusukahan yung bahay ng nanay ni Heart Evangelista dahil dumadalaw sa kanila nang senglot at amoy chico ang hininga. Nakakahiya naman kasi ipakita pagmumukha niyang may hawig sa bayawak na dumadalaw sa pamamahay ng isang napakagandang binibini na kagaya ni Heart. Isang binibini na ang sarap turukan ng titi sa puki at pigain ang kaniyang mani. Tapos aasungot lang kagaya niya na mukhang bayawak at kilalang pamilyado na. Kailangan mo talagang maglasing! Sa kaso ni Bonifacio, ikaw ay makikipagsagupaan sa isang higante na maaring ikamatay mo ay mabuti nang itulak ka ng alak para mag amok ka na lang at hindi manaig ang takot.

Ito kaya ang Polvorin?

Tandaan niyo na may usapan na sa bandang alas dose, pagpatak ng 30 Agosto, ay magbibigay ng hudyat ang Supremo para sa mga Katipuneros sa ibang lalawigan. Sa puntong ito, hindi pa alam ng Supremo na hindi pa nakaposicion ang mga taohan ni Heneral Fernandez. Hindi niya alam kung nasaan si Heneral Fernandez at hindi niya alam kung ano ang posicion ng ibang mga kasamahan niya.

Hindi rin alam ng Supremo kung saan naroroon sila Aguedo del Rosario at Gregorio Coronel na parehong hindi nakarating sa Maynila. Mukhang walang alam sa coordinacion si Bonifacio. Maaring alam niya na nakaposicion na si Heneral Ramon Bernardo sa may Sta Mesa dahil hindi naman kalayuan ang Sta Mesa sa San Juan.

Ayon sa memorias ni Santiago Alvarez, nakausap niya ang isa sa mga kasamahan ng Supremo sa San Juan na si Genaro delos Reyes. "Nagkaroon ng konting paguusap-usap at pamamahinga at ganon na lamang ang pagkagulantang ng Supremo nang tingnan niya ang kanyang orasan ay alas quatro na pala ng madaling araw!" Yan ang salaysay ni Genaro delos Reyes na first hand eye witness na nagpapatunay na ang Supremo ay nakatulog noong gabi ng Agosto 29 1896. Tumitigas pa siguro ang titi niya at naninikit ang kanyang brip sa wet dreams nang biglang tumilaok ang bwisit na manok, kaya napatingin sa kanyang orasan at ayun alas quatro na pala ng madaling araw! Lumipas na ang oras na kanilang hinihintay! Namuti na ang mga mata nila Aguinaldo sa kakahintay sa Tulay ng Marulas, napigtas na ang suelas ng tsinelas ni Pio del Pilar sa paglalakad mula Libingan ng mga Ingles hanggang San Juan at pabalik sa Libingan ng mga Ingles at pinagpyestahan ng mga lamok sila Heneral Ramon Bernardo sa may Sta Mesa. Ang lahat nang iyan ay dahil lang sa kakahintay sa kanya. Sa kabwisitan, iniutos ni Mr Atapang Atao na hulihin ang putanginang manok na bumulabog sa mahimbing na tulog para katayin. Sila ay nagsalo-salo sa masarap na tinola na niluto ng binabaeng si Semilio, este si Emilio Jacinto pala. Sarap talaga magluto ni bestie.

Samantala, si Heneral Ramon Bernardo at mga kasamahan niya ay nagaantay sa pagdating ng Supremo para sabay silang aatake sa Intramuros. Hindi dumating ang Supremo. Kagaya ni Pio del Pilar na naghihintay sa Libingan ng mga Ingles, Emilio Aguinaldo na nagaantay sa Tulay ng Marulas (naghihintay sa pagpatay ng ilaw sa Luneta), si Ramon Bernardo ay nag antay sa wala dahil ang Supremo nalasing at nakatulog hindi malayo sa simbahan ng Santuario del Rosario na nasa kalsada ng Blumentritt na ngayon.

Inabutan na ng umaga ng Agosto 30 1896 si Heneral Bernardo sa Sta Mesa at sila ay nakabanggaan ang isang maliit na destakamento na patungong El Deposito. Kinalaban ito ng hukbo ni Heneral Bernardo at madali nila itong na natalo. Hinabol nila ito nang biglang lumabas ang mga caballero na pinangungunahan ng Español na si Heneral Echaluche. Super diyahe ang pagkakatalo ni Heneral Bernardo at kanyang mga kasamahan na walang binatbat sa lakas ng puersa na dala ni Echaluche. Nagkawatak-watak ang mga taohan ni Bernardo at sila ay nagsipagtakbuhan sa iba-ibang direksyon. Si Heneral Bernardo at ilang mga kasama niya ay nagtungo sa Del Monte.

Ang pangkat naman ni Pio del Pilar na nagaantay sa Libingan ng mga Ingles sa bandang Makati ay nagwatak-watak na din. Nagkaniya-kaniyang uwi at matapang na hinarap kanilang mga may bahay na asar na asar sa kanila kasi nagmukha lang silang mga gago. Pero naguumpisa pa lamang ang kalbaryo nila dahil ilang oras pagkatapos magsiuwian ng mga taga Makati at ibang surrounding areas ay may pumutok ang labanan sa San Juan na babago sa kani-kanilang kapalaran.

Uwian Na! Uwian Na! Not So Fast!

Balikan natin ng ilang sandali bago ang enquentro na nag-disperse sa mga taohan ni Heneral Bernardo. Silipin natin ang ginagawa ng Supremo sa may San Juan. 

Matapos ang masarap na almusal ay nagpasiya ang Supremo na dalhin ang kaniyang mga kasamahan kasama ng mga taga Santolan pabalik sa Balara para magumpisa ulit ng plano. Back to the drawing board dahil bigo at bulilyaso ang lakad nila. Hindi natadhana na sila ay lulusob sa Intramuros. Magiintay muna ang Inang Bayan para sa inaasam na kalayaan.

Sumisilip pa lamang ang araw nang sila ay naglalakad hindi malayo sa Polvorin patungo ng Balara. Ang Polvorin sa San Juan ay isang gunpowder arsenal. Kung bakit hindi ito ang unang inatake bago pumunta sa Intramuros ay isang palaisipan. Gunpowder arsenal ito, meaning may mga armas dito at sila ay nangangailangan ng armas para sa matagumpay na paghihimagsik.

Sila ay namataan ng mga guardia ng nasabing gusali at sila ay sinigawan. Naririnig nila ang alingawngaw ng paulit-ulit na "Alto" ng mga guardiang sumisigaw pero mas nangibabaw ang masayang tawanan at kwentuhan. Patuloy sa pagsigaw ang mga guardia ngunit dedma lang ang malaking grupo ng mga kalalakihan. Kanila itong pinaputokan upang makuha ang kanilang attencion.

Biglang uminit ang ulo ng mga Katipunero at sila ay nagsilapitan. Nakakasindak na laki ng puersa ang tumambad sa harap ng Polvorin bagamat hindi lalagpas sa trenta ang taohan ng Supremo na may hawak na baril at lahat ay may armas na itak at sibat lamang.  Ang Polvorin ay may 65 na artillerymen sa ilalim ng pamumuno ni Capitan Rimbaud at lahat armado. 

Ang mga Katipunero ay may puersa ng 2000 katao na binubuo ng mga binatilyo at matatanda at lahat ay nakasuot ng pananamit na karaniwang sinusuot ng mga nagtatrabaho sa bukid. Sila ay pinamumunuan ng Supremo Andres Bonifacio at Emilio Jacinto.

Marahil ay ito na ang napapagusapang pagaalsa. Noon ay bulong-bulong lang, ngayon ay malakas na sigaw na.

Hindi nagtagal ay nagsimula din ang putukan. Dahil ang mga Español ay protektado ng matibay na pader, hindi kinaya ng mga Katipunero na agawin ang position. Lalong lalo na at problema ng Katipunan ang armas. Siguro ilang putok lang ay ubos na ang bala, puro ligaw pa ang mga tira! Ayon sa mga tala, walang nasugatang Español sa labanan. Di nagtagal ay dumating ang puersa ni Heneral Echaluche na bukod sa malaking contingent ng cavalry ay kasama pa ang infanteria ng 70th Regiment at may dalang mountain guns tulad ng 75mm Krupp at dito na natapos ang Katipunan sa Maynila. 

Madaling nagapi ang mga Katipuneros ng Maynila. Nagkagulo-gulo at nataranta ang mga taohan ni Andres Bonifacio. "Magkaniya-kaniya kayo ng ligtas," ang huling sigaw ng Supremo sa labanang ito at parang mga bola ng bilyar na sumabog matapos ang malakas na pagkakasargo ng matinik at experiensadong manlalaro ng bilyar at nagsipagtakbuhan sa iba't-ibang direksyon. May mga nagsipagtago sa mg kabahayanan malapit sa Polvorin at may malaking grupo naman na may mga baril ang nagsipagtago sa likod ng malaking bakod ng Vista Alegre at dito ay patuloy sila na namamaril ng mga kalaban para alagaan ang kanilang posicion. Sinundan ang mga nasa Vista Alegre ng mga infanteria sa utos ni Heneral Echaluche at patuloy na binomba ang posicion ng mga Katipunero. Hindi nagtagal ay inabandona ng mga Katipunero ang Vista Alegre. Ang mga Katipunero naman na nagsipagtago sa mga bahay-bahay ay isa-isang dinakip o tinodas ng mga puersa ni Echaluche sa ilalim ng command ni Capitan Olegario Diaz. Ang mga kawawang Katipunero na tumawid sa ilog ng San Juan ay hinarangan ng mga cavalleros at nagapi matapos ang maikli pero matinding bakbakan.

75mm Krupp Mountain Gun

Matindi na ang sikat ng araw ng matapos ang labanan. Nakakalat pa ang mga nasa 95 na bangkay ng mga Katipuneros sa kalsada. Sa mga Kastila naman ay may 15 na sugatan na madaling naagapan. Umabot ng isang araw pa at hindi pa rin naililigpit kung saan bumagsak ang kanilang mga katawan ng Katipuneros. Nakita ito ng isang negosyanteng Briton na naging historiador din nang siya ay mapadaan sa San Juan del Monte. Sinulat niya ang kaniyang nasaksihan: "The rebel slain had not yet been removed. We came across them everywhere - in the fields and in the gutters of the highroad. Old men and youth had joined in the scrimmage and, with one exception, every corpse we saw was attired in the usual working dress (of peasants)."

Malayo na ang Supremo, Emilio Jacinto at iba pa nilang mga kasamahan na nakatakas sa San Juan. Marahil ay namamahinga na sa ilalim ng punong kahoy at nagpapagaling ng sugat, kung may sugat man. Naisip kaya ng Supremo na marahil ay hindi tamang decision ang atakihin ang Polvorin ng walang sapat na kagamitan at magandang pagpaplano? Paano na lang kung natuloy ang pagatake sa Intramuros - makaligtas pa rin kaya ako sakaling natuloy ito? Handa ba ako na mamuno? Paano kung mawalan ng tiwala ang mga taong ito na handang magbuwis buhay para sa akin? Nararapat lang na bigyan ko sila ng kasiguruhan na ang sakripisyo nila ay mapapalitan ng tagumpay para sa Inang Bayan.

Nako, bakit ba kasi ako nakatulog? Blessing ba o curse? Kung hindi ako nakatulog, malamang magiging pataba na ako sa lupa ngayon dahil Polvorin lang di ko makuha, Intramuros pa kaya?

"Paano ngayon itong mga magbubukid na kasama ko na nagpunit ng cedula nila? Pagdududahan ang mga yan kapag hindi na nila maipakita ang cedula nila sa mga autoridad. Mukhang nailagay ko sa peligro ang mga buhay nila ah? He he he. Saan kaya sila pupunta? Siguro titira na lang kaming lahat sa yungib. Meron akong alam sa bandang Tapusi. Malamig doon at malayo sa mga Kastila. Puede kami mabuhay doon ng 200 taon kagaya na lang ng ginawa ni Dagohoy. Aba, baka makilala rin ang aking kilusan sa tagal ng pagaaklas! Gawin ko pa 300 taon para mahirap basagin. Hindi makakalimutan ang pangalan ko sa kasaysayan ng ating bayan! He he he."

"Paano na pala yung mukhang tanga na pabalik-balik sa campo ko kagabi? Ano ba pangalan ng hudas na yun? Si Pio del Pilar ayun! Ano kaya nangyari doon? Baka tumuloy siya sa Intramuros. Sana magdala siya ng cañon. Mahirap pala pag wala kang sapat na armas. Teka, nakalimutan ko pala maghanap ng cañon ano? Dahil sabi ko magpapaputok ako ng cañon bilang isa sa mga hudyatan. Nayari na. Sana hindi sila dinampot dahil mukhang naalerto ang Intramuros dahil sa ingay na ginawa ko." 

(Magkukrus ulit ang landas nila sa Cavite dahil ang mga Katipuneros sa Maynila ay nag-alsa balutan papunta sa Cavite at yan ay tatalakayin natin sa susunod na articulo).

Maraming bagay na bumabagabag sa isip niya. 

Ang mga karagdagang tanong din na dapat niyang isipin ay:

"Bakit biglang nagpakita ang isang napakalakas na puersa? Alam ba nila na kami ay susugod? Siguro dapat pinutol ko yung cable sa Polvorin nang sa gayon ay hindi nakapagpadala ng telegrama at nakahingi ng saklolo ang Polvorin sa Intramuros? Sa laki ng puersa na nagpakita maaaring nakapagpadala nga ng mensahe ang Polvorin. May cañon pa ang mga gago! O ako yung gago? Bakit di ko naisip na putulin yun? Nako si Heneral Bernardo ay nasa Sta Mesa noong mga oras na yun at hindi kami nakapagkita. Sana ay nasa mas mabuti siyang kapalaran at hindi sana siya nakasalubong ng mga taohan ni Echaluche na pinadala sa San Juan para tirisin kami dahil sa aking kapalpakan. Tsk, napahamak si Heneral Bernardo dahil sa akin. Bobo ba ako?"

Sources:

A Trilogy of Wars - Marconi M Dioso, Chapter 8, p. 70-71

La Insurreccion en Filipinas, p.69

Katipunan At Ang Himagsikan - Santiago Alvarez

Light of Liberty - Jim Richardson